Što je speleologija?
Speleologija je skup aktivnosti kojima je glavni cilj istraživanje pećina, jama, ponora, kaverni i drugih podzemnih karstnih fenomena. Riječ speleologija dolazi od starogrčke riječi spelaion koja označava prirodnu podzemnu šupljinu.
Primarni cilj speleološkog istraživanja je izrada speleološkog nacrta na temelju mjerenja dimenzija i pružanja pećinskih kanala te dokumentacija opaženih geoloških, morfoloških, hidroloških i drugih svojstava. Složenost pećina i jama zahtjeva posebne tehnike i obučenost timova speleologa te se u dubokim jamama i složenim oećinama aktivnost speleologa može opisati nekom vrstom podzemnog alpinizma. U tom smislu, dio speleoloških aktivnosti se, poput alpinizma, može smatrati sportskom djelatnošću.
Stručno i naučno istraživanje u speleologiji obuhvata proučavanje procesa speleogeneze, podzemne hidrologije karsta te bogate pećinske faune (koja je zbog izolovanih uslova izuzetno zanimljiva te je često endem pojedinog područja).
Ko učestvuje u speleološkim istraživanjima?
U speleološkim istraživanjima učestvuju za to edukovani speleolozi s glavnim ciljem izrade speleološkog nacrta te stručnjaci i naučnici različitih profila vezanih uz specifične ciljeve pojedinog naučnog istraživanja.
Speleološka pojava – prirodna podzemna šupljina duža ili dublja od 5 m (nalaze se pretežno u karstu, a osim takvih postoje i pećine u vulkanskim stijenama, ledu itd.). Pojam obuhvaća pećine, jame, ponore, kaverne i druge oblike podzemnih karstnih fenomena.
Pećina – u svjetskoj literaturi riječ cave (pećina) označava svaku speleološku pojavu. Kod nas, ovaj se naziv pretežno upotrebljava ako je prosječni nagib kanala manji (prema nekim definicijama manji od 45o). Tačnija definicija bi bila da je pećina ona speleološka pojava kojoj geomorfološka svojstva uslovljavaju horizontalno pružanje kanala.
Jama – speleološka pojava sa vertikalnim pružanjem kanala (prema nekim definicijama, ako je prosječni nagib kanala veći od 45o). Međutim neke pećine ili jame imaju vertikalne ulaze i često ih se onda definira kao jame bez obzira na ukupno prosječno pružanje kanala.
Karst – specifičan reljef s posebnim svojstvima i fenomenima koji su posljedica specifičnog geološkog sastava stijena (karbonati – vapnenci i dolomiti) te korozivnog djelovanja vode i otapanja stijena (zbog toga je voda većinom u podzemlju karsta). Dinarski karsta je u svijetu poznat kao klasični tip karsta (locus tipicus).
Karstni fenomeni – pojave koje nastaju u karstu – pećine i jame, ponori, izvori, vrulje, ponikve, vrtače, škrape, doline, polja, kanjoni.
Speleogeneza – složeni proces nastajanja pećina i jama. Dio je procesa nastanka karsta te je predmet aktualnih naučnih istraživanja. U tim procesima dolazi do otapanja karbonatne podloge slabo kiselom vodom. Uz otopljeni ugljenikov dioksid (CO2) u kišnici prolaskom kroz tlo, voda se pretvara u slabu otopinu ugljene kiseline (H2CO3, pH=5.7). Prolazeći kroz prirodne pukotine, voda hemijski reaguje i otapa vapnenac ili dolomit. Daljnjim povećanjem pukotina nastaju kaverne te se otvara put povećanom vodenom toku.
Sige – sige u Dinarskom karstu nastaju kristalizacijom minerala kalcijum karbonata koji otopljen u vodi pukotinama ulazi u pećinu. Zavisno o uslovima nastanka postoji veliki broj oblika siga.
Speleološki nacrt pećine ili jame – glavni rezultat speleoloških istraživanja je na stručan način i u skladu sa svjetskim standardima izrađen speleološki nacrt. On se sastoji od tlocrta i profila sa svim elementima koji su definisani od strane Međunarodne speleološke unije (UIS). Kada je nacrt izrađen, iz pravilno izmjerenog i tabelarno prikazanog poligonskog vlaka, izračunavaju se statistički parametri pećine ili jame – njena dužine, dubina, položaji najudaljenijih tačaka, pružanje kanala itd.
Dubina – vertikalna razlika između visine ulaza i visine najniže tačke u pećini ili jami.
Dužina – dužina pećinskih ili jamskih kanala nezavisno o njihovom nagibu. Predstavlja broj realnih (poligonskih) dužina koje speleolog treba preći da bi došao od jedne do druge mjerne tačke (pri čemu su izostavljeni izmjereni poligoni koji ne povećavaju dužinu pećine.
Tlocrt – projekcija speleološkog nacrta pećine na horizontalnu ravan.
Profil – presjek pećine razvučen u ravni. Profil se sastoji od ravnina koje su okomite na horizontalu.
Poligonski vlak – sastoji se od dužina povučenih između svake dvije mjerne tačke. Dužine su definisane s tri mjerena parametra: dužinom, azimutom (ugao u odnosu na sjever) i padom (ugao u odnosu na horizontalnu ravan). Dužina se mjeri metrom ili laserskim metrom, azimut s optičkim kompasom, a pad s optičkim padomjerom.
Ulaz – za speleologe ulaz je jedan od najvažnijih dijelova pećine. Bez ulaza pećina ne bi bila otkrivena. Međutim ulaz nije standardni dio procesa speleogeneze, već se uglavnom razvija kasnije u geološkoj prošlosti, kako dolazi do denudacije karstnog reljefa iznad pećine.
Kanal – pećine se sastoje od pećinskih kanala. Oni mogu biti različitog oblika, međusobnih odnosa, formirani u različitim vremenskim periodima i na različite načine. Presjeci kanala mogu varirati od eliptičnih cijevi koje je napravila voda u brzom kretanju, do kompleksnijih oblika vezanih uz geološki sastav stijena i proces speleogeneze.
Vertikala – okomiti pećinski kanal kojim se može spuštati samo užetom. Previjesna vertikala je ona u kojoj uže nije u blizini stijene (ivice kanala). Dimnjak je vertikala koja ide prema gore i može se savladati slobodnim ili tehničkim penjanjem.
Dvorana – mjesto gdje se pećinski kanal znatno širi u svim smjerovima.
Polica – mjesto u vertikali gdje se može stajati, može biti poput stepenice ili pak većih dimenzija.
Upitnik – mjesto na speleološkom nacrtu, na kojem postoje veće ili manje perspektive za daljnja speleološka istraživanja.